Działania toksyczne leków stanowią podstawowy element ulotki informacyjnej dla pacjenta. Pewien znany niemiecki lekarz i farmakolog Gustav Kuschinsky powiedział nawet kiedyś, że jeżeli ich nie ma, rodzi się podejrzenie, że lek pozbawiony jest także działania podstawowego. Ich skutki mogą być różne od zaburzeń żołądkowo-jelitowych po poronne i rakotwórcze.

Faktem jest, że w 2002 roku tylko w USA działania niepożądane leków były podstawą hospitalizacji ponad miliona pacjentów i przyczyną 180 tysięcy zgonów!

Zanim lek trafi na rynek

Etap wprowadzania oryginalnego leku na rynek trwa nawet kilkanaście lat, dlatego też większość z nas wierzy, że skoro lek dopuszczono po tak szczegółowych badaniach do obrotu, to nic groźnego z jego strony nas nie dotknie.

Dlaczego dzieje się inaczej?

Powszechnie wiadomo, że każdy lek wymaga przejścia przez badania kliniczne.

Zanim do tego jednak dojdzie, najpierw następuje etap badań przedklinicznych, w których dochodzi do syntezy nowego związku chemicznego oraz przeprowadzenia badań farmakologicznych na zwierzętach.

Dopiero po zamknięciu etapu badań przedklinicznych dochodzi do rozpoczęcia czterech faz etapu badań klinicznych z udziałem ludzi.

W pierwszej fazie badania farmakologiczne i farmakokinetyczne przeprowadzane są na grupie około 20-100 zdrowych ochotników.

W drugiej fazie rozpoczyna się udział osób chorych w badaniu.

Zwykle dotyczą one liczby ok. 100-500 chorych osób, gdzie ocenia się skuteczność leku we wskazaniu oraz określa działania niepożądane.

W trzeciej fazie badań klinicznych liczba chorych biorących w nich udział zwiększa się nawet do pięciu tysięcy.

Następuje potwierdzenie skuteczności i bezpieczeństwa stosowania testowanego leku, określenie optymalnej dawki oraz interakcji z innymi lekami.

Czwarta faza to już etap rejestracji leku oryginalnego. Lek powszechnie stosowany jest już
u chorych, a koncerny w tym czasie określają jego bezpieczeństwo i skuteczność w leczeniu długoterminowym.

Dlatego też mówi się o wielu wątpliwościach, jakie budzą trwające zbyt krótko i przeprowadzone na zbyt małej liczbie osób badania kliniczne leków, ponieważ najczęściej większość działań niepożądanych dostrzeganych jest dopiero po wielu latach istnienia leku w obrocie, kiedy przez długi czas przyjmowany jest przez masy chorych osób.

Działania niepożądane leku, czyli co?

Mianem działań niepożądanych w przypadku produktu leczniczego przyjęto określać każde niekorzystne i niezamierzone działanie, które pojawia się podczas przyjmowania dawek zalecanych u ludzi lub zwierząt w okresach leczenia chorób oraz w sytuacjach profilaktyki, diagnostyki lub modyfikacji funkcji fizjologicznych.

W przypadku „normalnego” wystąpienia działania niepożądanego może dojść do reakcji alergicznych, interakcji z pożywieniem, napojami i innymi lekami oraz nadwrażliwości.

Inna sytuacja ma miejsce, gdy mówimy o ciężkich niepożądanych działaniach lekarstwa dopuszczonego do obrotu.

Taki produkt bez względu na stosowaną dawkę może powodować wady wrodzone płodu lub poronienie, być przyczyną trwałych lub znacznych uszczerbków na zdrowiu, stanowić zagrożenie dla życia lub bezpośrednio przyczynić się do zgonu pacjenta.

Wśród ciężkich niepożądanych działań leków, które wymagają podjęcia lub przedłużenia hospitalizacji pacjenta, wymienia się m.in.: śpiączkę, depresję, zapalenie wątroby lub okrężnicy, perforację jelit, zatrzymanie moczu, bezpłodność, samoistne poronienie, skurcze oskrzeli, arytmię i niewydolność krążenia, anemię aplastyczną, zaćmę, upośledzenie słuchu lub wstrząs anafilaktyczny.

Lek nie dla wszystkich

Łatwo zauważyć, że działania niepożądane leków nie dotyczą wszystkich osób.

Jedni zażywają dane lekarstwo bez żadnych ubocznych konsekwencji, inni czują się źle po pierwszej dawce.

Okazuje się, że istnieją dwie grupy tzw. czynników predysponujących do pojawiania się działań niepożądanych.

W pierwszej grupie znajdują się czynniki egzogenne, które mają bezpośredni związek z samym lekarstwem.

Należą do nich: właściwości fizykochemiczne produktu leczniczego, dawka, postać leku, droga podawania, częstość przyjmowania, interakcje z pożywieniem, używkami i innymi lekami oraz zagrożenie ze strony środowiska (np. narażenie na herbicydy lub insektycydy).

Do drugiej grupy należą czynniki endogenne, które odnoszą się do samego przyjmującego lekarstwo pacjenta, jego cech i predyspozycji.

W tej kwestii duże znaczenie mają:

• wiek – szczególnie narażone na działania niepożądane są dzieci i pacjenci w podeszłym wieku;
• płeć – kobiety wrażliwsze niż mężczyźni;
• masa ciała – dawki leków obliczane są dla osób ważących 70 kg, dlatego też osoby bardzo niskie i szczupłe (ważące poniżej 40 kg) lub bardzo wysokie i otyłe (powyżej 100 kg) powinny być przygotowane na duże różnice w działaniu lekarstwa;
• ciąża – ze względu na zmiany w obrębie funkcjonowania wielu układów i narządów organizm ciężarnej może inaczej reagować na podawany lek;
• uwarunkowania i choroby genetyczne;
• choroby współwystępujące – w szczególności stany zapalne jelit, choroby wątroby, nerek, układu krążenia i problemy metaboliczne.

Monitorowanie działań niepożądanych

W Polsce istnieją instytucje, które zbierają informacje o polekowych powikłaniach i monitorują ich stan.

Najczęściej są to Regionalne Ośrodki Monitorujące Działania Niepożądane Leków, np.
w Krakowie, Poznaniu lub we Wrocławiu.

W ramach monitorowania działań niepożądanych często dochodzi do wykrycia tych, o których nie ma mowy w ulotce leku, co skutkuje wydaniem ograniczenia jego stosowania lub w skrajnych przypadkach wycofaniem produktu z obrotu.

Skala zjawiska jest dość duża, gdyż tylko od początku 2017 roku Główny Inspektorat Farmaceutyczny (GIF) wydał już 49 decyzji nakazujących wycofanie leku z obrotu oraz 9 wstrzymujących obrót.

Na liście znalazły się tak popularne produkty lecznicze, jak np. syrop Mucosolvan, antybiotyk Klacid, guma Nicorette Classic, tabletki Alka-Prim, syrop Pulneo, czy też plastry Kapsiplast (z pełną listą można zapoznać się tutaj).

Co prawda oficjalnymi powodami wycofania niektórych serii tych leków ze sprzedaży nie są działania niepożądane, lecz m.in. zaniedbania dotyczące niezatwierdzonego pochodzenia substancji czynnej lub nieprawidłowości w opakowaniu produktu.

Warto jednak mieć na uwadze monitorowanie działań niepożądanych leków i komunikaty GIFu, gdyż w latach wcześniejszych zdarzało się, że dany lek został wycofany z obrotu, ponieważ był przyczyną różnych chorób lub śmierci wielu ludzi na całym świecie.

Tak było np. w przypadku popularnego na początku XXI wieku leku obniżającego poziom cholesterolu we krwi Lipobay.

Powodował niebezpieczne uszkodzenia mięśni, w wyniku których na całym świecie zmarły 52 osoby.

W ubiegłych latach z obrotu wycofano także m.in. prowadzący do śmiertelnych zaburzeń serca antybiotyk Raxar (1999 r.), zwiększający ryzyko wystąpienia zawału serca i problemów krążeniowych lek przeciwzapalny Vioxx (2004 r.), czy prowadzący do depresji lek przeciw otyłości Acomplia (2008 r.).

Wobec takich sytuacji pacjentom nie pozostaje nic innego jak zachowanie ostrożności
i krytycyzmu względem zapewnień farmaceutycznych gigantów o bezpieczeństwie stosowania danego leku.

 WSPARCIE NIEZALEŻNYCH PORTALI

*Niebieską czcionką zaznaczono odnośniki np. do badań, tekstów źródłowych lub artykułów powiązanych tematycznie.